ლევიათანი და იზოლაცია

კორონავირუსის შემოტევამ ფილოსოფოსთა საძმოს ერთ-ერთი მთავარი საფრთხობელა – თომას ჰობსი – კვლავაც მედიის ყურადღების ცენტრში მოაქცია.

გასაკვირი არაა, რომ აშშ-ს ორმა წამყვანმა კონსერვატიულმა ჟურნალმა, National Review (ეროვნული მიმოხილვა) და American Conservative (ამერიკელი კონსერვატორი), კორონავირუსით გამოწვეული შეზღუდვები უკვე შიშით დაუკავშირა XVII საუკუნის ფილოსოფოსის მიერ წარმოსახულ ლევიათანს – ძალმოსილ სახელმწიფოს, რომელის ნებასაც საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად უნდა ვემორჩილებოდეთ.

ასეთ შიშებს აქვს გარკვეული საფუძველი: გამოჩენილი ინგლისელი ფილოსოფოსი მართლაც ამბობდა, რომ ლევიათანის ძალაუფლებას უნდა ვმორჩილებდეთო (ოღონდაც, ძრწოლით!), რადგან სწორედ ეს „მოკვდავი ღვთაება“ გვიცავსო საკუთარი თავისაგან. თავისუფლად შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ჩვენს დროში რომ ეცხოვრა, ჰობსი მკაცრად გაჰკიცხავდა ძმაკაცებთან კათხა ლუდის დასალევად კარანტინის პირობების დამრღვევთ.

თუმცაღა, ასეთი ხედვა ცალმხრივია და სახელმწოფოს შესახებ ჰობსის მოსაზრებების სრულ აღქმას არ გვაძლევს. ჰობსი ისეთ დროს დაიბადა, რომ სისხლისღვრა (მათ შორის რელიგიის სახელით) ფრიად გავრცელებული ამბავი იყო და მაინც, თავისი დროის პირობაზე, მის მიერ იდეალურად დასახული სახელმწიფო თავისუფლების მოყვარული, ადამიანებისთვის ნების მიმცემი და მოწყალე იყო. ის, რასაც დღეს კონსერვატორები და ლიბერალები „დიდ მთავრობას“ უწოდებენ და რასაც ადამიანის ცხოვრების მცირე დეტალებში ჩარევას აყვედრიან, ჰობსისათვის წარმოუდგენელი იყო. ამგვარი რამის შექმნას ის არც ვარაუდობდა და არც მხარს უჭერდა.

თავის კლასიკურ ნაშრომ „ლევიათანში“ (1651), ჰობსი გვასწავლის, რომ ადამიანები ბუნებით ძალადობისკენ არიან მიდრეკილი და, ამდენად, გარედან ჩარევის გარეშე, თვითგამანადგურებელი ვნება ამოძრავებთო.

ჰობსისთვის მშვიდობა იყო მთავარი, ხოლო ძალადობის შიში – მისი პოლიტიკური აზრის მამოძრავებელი ძალა. დედამისს მშობიარობა 1588 წელს, ბრიტანეთისკენ ესპანური არმადის გამომგზავრების ამბით გამოწვეული ელდისაგან დაეწყო და ჰობსი – რომლის იუმორის გრძნობაც განთქმული იყო – ამბობდა, მე და შიში ტყუპებად, ერთად გვშვა დედამო.

ომის ქარცეცხლი მის ცხოვრებას წითელ ხაზად გასდევდა – ჯერ ინგლისის სამოქალაქო ომი, შემდეგ კი კიდევ უფრო სისხლიანი ოცდაათწლიანი ომი… 1640 წელს ჰობსი პარიზში გაიქცა, რადგან როგორც როიალისტს ეშინოდა, ეშაფოტზე არ დაესრულებინა ცხოვრება. უკვე მოწიფულ ასაკში კი კინაღამ ერეტიკოსობის გამო გაასამართლეს. ჰოდა, არცაა გასაკვირი, რომ ჰობსმა თავისი პოლიტიკური თეორია სწორედ იმ წინაპირობაზე დაყრდნობით ააგო, რომ მსოფლიო სიცოცხლისათვის საშიშია.

შიში და ძალაუფლება

თავის კლასიკურ ნაშრომ „ლევიათანში“ (1651), ჰობსი გვასწავლის, რომ ადამიანები ბუნებით ძალადობისკენ არიან მიდრეკილნი და ამდენად, გარედან ჩარევის გარეშე, მათ თვითგამანადგურებელი ვნება ამოძრავებთო. თავის ჭკუაზე მიშვებული ადამიანის ცხოვრება „ეული, საზარელი და ხანმოკლეაო“ ამბობდა ჰობსი, რადგან ასეთ ვითარებაში „ყველა ყველას წინააღმდეგ ბრძოლაშია“ ჩათრეულიო. დღევანდელი გადმოსახედიდან თუ შეავლებდა თვალს სამყაროს, ალბათ იტყოდა, შეხედეთ, ადამიანებს თუ კორონავირუსის წინააღმდეგ თავის ნებაზე მიუშვებთ, ზოგი 5G ანძებს დაწვავს, ზოგი კი აქლემის შარდით შეეცდება განკურნებასო.

ამ ამოსავალი წერტილიდან იწყებდა მსჯელობას ჰობსი და ასკვნიდა, თუ გვინდა ცოცხალი გადავრჩეთ, რაციონალურად უნდა ვიაზროვნოთ და ჩვენზედ უფრო აღმატებულ ძალას დავემორჩილოთო. სწორედ ამ ძალას უწოდებდა იგი „ლევიათანს“ – სახელმწიფოს, რომელშიც ნებით ვერთიანდებით თავის დასაცავად და მის ძალაუფლებას ვემორჩილებით. სწორედ ამას ასახავს ლევიათანის წიგნს წამძღვარებული ილუსტრაცია – ხატება ცალკეული ადამიანებისაგან შემდგარი გოლიათისა, რომელსაც ცალ ხელში ხმალი უპყრია, მეორეში კი სკიპტრა – ხელმწიფების სიმბოლო. ჰობსს ამ გოლიათის ჯეროვნად სამართავად საუკეთესო წყობილებად მონარქია ესახებოდა, თუმცა არც საპარლამენტო დემოკრატიას იწუნებდა.

თუკი ამ კონტექსტიდან გამომდინარე შევხედავთ საქმეს, ჰობსი სწორედაც რომ ჩვენი დროის ფილოსოფოსია. როცა მთავარი ამოცანა სიცოცხლის გადარჩენაა, სახელმწიფოს სწორედ შენი სახლში იძულებით გამოკეტვა მოეთხოვება და უფლება აქვს შენი პიროვნული გაბეზრება, იმედგაცრუება, შემოსავლის დაკარგვა და ჯანმრთელობის გაუარესებაც კი არად ჩააგდოს. ჰობსისათვის მთავარია, რომ ძალაუფლება სახელმწიფოს გადავეცით, რათა მან სიცოცხლე გადაგვირჩინოს და თუკი ის გვეუბნება, რომ ამისთვის სახლში უნდა დავრჩეთ, ასეც უნდა მოვიქცეთ.

ამავე კუთხით შეგვიძლია შევხედოთ კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებულ არჩევანს, რომლის წინაშეც დღეს მთავრობები დგანან. ჰობსი იტყოდა, რომ თუკი საქმეს ბუნებით ეგოისტურად განწყობილ ინდივიდებს მივანდობთ, ისინი თავს არასოდეს შეიზღუდავენ – ჯიპებითაც იგრიალებენ, სტეიკებითაც ამოიყორავენ მუცელს და არც არდადეგებზე იაფიანი ავიაკომპანიებით წარამარა ფრენას მოიშლიან. ჰოდა, რადგან ნებით არავინ შეიზღუდავს თავს, ჩვენი გადარჩენა სახელმწიფოს მოუწევს შესაძლო შიმშილობის, წყალდიდობების და ბუნებრივი რესურსების გამო ატეხილი ომებისაგან. სხვათა შორის, ჰობსის აზრით, სწორედ ამგვარი ერთპიროვნული გადაწყვეტილებების მისაღებად სჯობს მონარქია დემოკრატიას.

ჰობსის ასკეტური რეალიზმი, ცხოვრების მდინარების მექანიკურ მოქმედებებამდე დაყვანა მკვეთრად განსხვავდებოდა წინა თაობების ფილოსოფოსების იდეალიზმისგან. ისინი საყოველთაო, ობიექტურად სწორი ან არასწორი მორალური არჩევანის შესახებ მსჯელობდნენ (ანდა, თეოლოგების შემთხვევაში, იმის შესახებ, თუ რას გვასწავლის წმინდა წერილი ამგვარი არჩევანის შესახებ). ჰობსის აზრით, ამგვარ იდეალზე ვერავინ ვერასოდეს შეთანხმდება, ამიტომაც მან მთელი განსჯა მარტივ და საყოველთაოდ მისაღებ კითხვამდე დაიყვანა: სიცოცხლე თუ სიკვდილი? ერთადერთ მორალურად გამართლებულ საზოგადოებრივ არჩევნად მან სწორედ სიცოცხლის შენარჩუნება დასახა, და სწორედ აქედან გამომდინარეობს მართვის მისეული, შავ-თეთრი რეცეპტიც. უნდა ითქვას, რომ ჰობსის მიერ შექმნილი ჩარჩო თითქმის არ ტოვებს ადგილს თავგასულ ხელმწიფესთან დასაპირისპირებლად. ჰობსის აზრით, აჯანყება მხოლოდ მაშინაა გამართლებული, თუკი მმართველი თქვენს მოკვლას ცდილობს, ან შიმშილით გტანჯავთ, ანუ, თუკი დღევანდელობიდან მოვიყვანთ მაგალითს, გირჩევთ, მათეთრებელი შეიშხაპუნოთ…

გასულ კვირას ფრიად შთამბეჭდავი დასტური ვიხილეთ იმისა, რომ სიცოცხლის შენარჩუნების აბსოლუტურ ღირებულებაზე დებატი დღესაც მიმდინარეობს. გერმანიის ბუნდესტაგის თავმჯდომარე ვოლფჰანგ შაუბლემ (Wolfgang Schäuble) გაზეთ „ტაგესშპიგელს“ მისცა ინტერვიუ . შაუბლე 77 წლისაა, ეტლსაა მიჯაჭვული და ამდენად მაღალი რისკის ჯგუფში შედის, თუმცა იგი სოცოცხლის შენარჩუნების „აბსოლუტურობას“ შეეწინააღმდეგა – გერმანიის კონსტიტუციაში მხოლოდ ერთი ზოგადი პრინციპაო, თქვა ჭარმაგმა სპიკერმა და ეს პრინციპი ყველა საშუალებით სიცოცხლის შენარჩუნება კი არაა, არამედ „ადამიანის ღირსების დაცვაო“.

კაცი და მისი დროება

შეიძლება ჰობსის სამყაროდან დღეს ბევრი რამ გვეცნობა, თუმცაღა მაინც გაჭირდება იმის მტკიცება, რომ 2020 წელს რაღაც განსაკუთრებით ჰობსიანულ სამყაროში ამოვყავით თავი. ჯერ ერთი, არც 2019 წელს ვიყავით ლევიათანის მკლავებს მინდობილი წლევანდელზე ნაკლებად. არ ვიქნებით ჰობსთან მართალი, თუკი ლევიათანის მხოლოდ ჩრდილო-კორეისებრ დიქტატურასთან გავაიგივებთ. დასავლურ, ზომიერ, დემოკრატიულ საზოგადოებებშიც გვყავს პოლიცია, რომელსაც უფლება აქვს ადამიანებს ესროლოს და სპეციალური საბჭოებიც, რომლებიც წყვეტენ, რა პირობებით უნდა გავიდეს ფილმები ეკრანებზე. კორონავირუსით გამოწვეულმა აკრძალვებმა უბრალოდ შეგვახსენა, რომ ლევიათანთან შესაგუებლად სიკვდილ-სიცოცხლესთან დაკავშირებული მიზეზები არსებობს.

თუმცა უფრო მნიშვნელოვანია, ისიც გვახსოვდეს, რომ ჰობსის ამოსავალი წერტილი ისტორიით იყო განპირობებული. მის სამყაროში „კუდიანებზე ნადირობა“ სულაც არ იყო ლიტერატურული პარაბოლა, მის ეპოქაში პროტესტანტები ერთმანეთს რელიგიური განსხვავებების გამო ხოცავდნენ. წარმოუდგენელია, მშვიდობაზე მოფიქრალ ამ ადამიანს პოლიტიკური ფილოსოფიის ნაშრომად დიქტატორებისთვის ძიძა-სახელმწიფოს შექმნის სამაგიდო წიგნი შეექმნა. სულაც პირიქით.

ჰობსი თავისი დროისათვის უაღრესად განათლებული და რადიკალურად მოაზროვნე ადამიანი იყო. მისი ცხოვრებისეული მიზანი ადამიანების რელიგიური ფანატიკოსებისა და სამღვდელოებისაგან დაცვა იყო, რომლებმაც ევროპა – ბოჰემიიდან ირლანდიამდე – საზარელ კონფლიქტში, ოცდაათწლიან ომში გახვიეს. ეს იმიტომაც მოხდა, რომ მონარქებმა ხელიდან გაუშვეს კონტროლი ერთმანეთზე სამკვდრო-სასიცოცხლოდ გადაკიდებულ რელიგიურ სექტებზე. ლევიათანი სწორედ მშვიდობის შემოქმედად იყო ჩაფიქრებული.

შემთხვევითი არაა, რომ გრავიურაზე, რომელიც მისი წიგნის ყდაზეა დატანილი, ლევიათანის ალეგორიული ფიგურა, ხმლითა და სკიპტრით ხელში, სამღვდელოებაზე მაღლა დგას. ჰობსი სულაც არ იყო ორუელის „უფროსი ძმის“ მეხოტბე. პირიქით, ის წერდა, რომ ყველას უნდა ჰქონდეს რწმენის თავისუფლება: „არავის უნდა ჰქონეს ძალაუფლება კაცთა სინდისზე, გარდა წმინდა წერილის სიტყვისა“.

სწორედ ესაა რეალური კონტექსტი ტექსტის იმ ნაწილებისა, რომელნიც ხელისუფლებას ცენზორობის განუსაზღვრელ უფლებას ანიჭებს, მოუწოდებს შეზღუდოს მშვიდობის საწინააღმდეგო „მოსაზრებები და დოქტრინები“. აქ ჰობსი სწორედ ერთმანეთისათვის ყელის გამოსაღადრად გამზადებულ რელიგიურ ფრაქციებზე საუბრობს და სურს, სახელმწიფომ ავი ძაღლებივით მოთოკოს და მოარჯულოს ისინი, რათა ქვეყანა არ დაიღუპოს.

დიახაც, მთავრობა უნდა გვიცავდესო, ამბობს ჰობსი იმ ეპოქაში, როცა კერძო პიროვნების ყოველდღიურ ცხოვრებაში სახელმწიფო ჩვენთვის ჩვეულზე ბევრად უფრო ნაკლებად ერეოდა. ჩვენი თანამედროვე გაგებით მაშინ სახელმწიფო „პატარა“ იყო. ჰობსის აზრით, ზედმეტად პატარაც.

ჰობსი ამბობდა, რომ გადასახადებია საჭირო არმიისა და სასამართლოების მუშაობისთვისო, თუმცა მაშინდელი მოაზროვნე ვერც კი წარმოიდგინდა, რამხელა რესურსებს მოითხოვს სიცოცხლის შენარჩუნება – და განკარგავს სახელმწიფო – ჩვენს დროში – სადეზინფექციო ხსნარიდან დაწყებული და დიალიზის მანქანებით დამთავრებული. წარმოებაში ცენტრალიზებული სახელმწიფოს როლი იმდენად დაბალია, რომ ჰობსი ეკონომიკას მხოლოდ გაკვრით ახსენებს, სადაც ვაჭრობასა და ზომა-წონის სტანდატიზებაზე საუბრობს. მისი მთავარი ინტერესი პროგრესული და თანასწორობაზე დაფუძნებული სახელმწიფოა და მკითხველს არწმუნებს, რომ ამგვარ სახელმწიფოს გასაგები კანონები უნდა ედოს საფუძვლად, ხეიბრებს და უპოვრებს უნდა იცავდეს და ამისათვის სამართლიან ბეგარას კრებდეს.

მის დროში, ისევე როგორც დღეს, XXI საუკუნეში, ბევრი იმ აზრზე იყო, რომ ჰობსმა ვერ შეძლო რეალურად მოქმედი საზოგადოებრივი მოდელის წარმოდგენა. ზოგი კრიტიკოსის აზრით, ის არასაკმარისად ითვალისწინებდა მორალური ანდა რელიგიური იმპერატივების მნიშვნელობას. სხვები ამბობენ, რომ ქვეშევრდომებთ აქვთ უფლება აუჯანყდნენ უსამართლო ლიდერს და უარყონ იგი და ამისთვის არაა სავალდებულო, ბელადი მათ მოსაკლავად დასდევდეს.

თუკი ჰობსის მიერ წარმოდგენილი სამყარო დღეს მყიფედ გვეჩვენება, ეს იმიტომაცაა, რომ მას ჩვენი დღევანდელობის სათვალით ვკითხულობთ და თვალწინ გარდაუვლად წარმოგვიდგება ხან სახელმწიფოთა არაეფექტური მეგა-ბიუროკრატია, ხან XX საუკუნის ტოტალიტარული რეჟიმები.

არადა, თომას ჰობსის ალმასისებრი მზერა მხოლოდ ერთისაკენ იყო მიმართული: შეეწყვიტა XVII საუკუნის სისხლიანი ომები და დაეოკებინა სისხლის მოსურნე სამღვდელოება. მისი მიმზიდველი პროზა გენიალური ფილოსოფოსის ნაშრომია, რომელიც თავის დროში კაცთა კვლის შეჩერებას ცდილობდა.