საბჭოთა პროპაგანდა დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ – ნაწილი პირველი

---

• ავტორი: დავით ხვადაგიანი, ისტორიკოსი, სოვლაბის მკვლევარი.
• სარედაქციო ტექსტი: ჯაბა დევდარიანი, რესპუბლიკა-100

---

საქართველოში, 80-ანი წლების ბოლოსა და 90-იანი წლების დასაწყისში ეროვნული მოძრაობა ქვეყნის დამოუკიდებლობის საკითხს აყენებს. შავ-თეთრ-შინდისფერ დროშასთან ერთად ნელ-ნელა იღვიძებს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მეხსიერებაც. მისდამი დამოკიდებულება არაა ერთმნიშვნელოვანი – ვინ იყვნენ პირველი რესპუბლიკის მესვეურები? ბოლშევიკების თანაზიარი მენშევიკები? უხერხემლო სოციალისტები, ვისაც არ სურდათ საქართველოს დამოუკიდებლობა? მოღალატეები, რომლებიც პირველი შემოტევისთანავე გაიქცნენ? გულუბრყვილო იდეოლოგიით დაბრმავებული პატრიოტები?

საბჭოთა პროპაგანდამ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შესახებ მეხსიერება დაამახინჯა. ისტორიკოსების ანალიზიდან ჩანს, რომ მაშინდელი ამბების მიჩქმალვა და დავიწყება არ ყოფილა ის ერთადერთი სტრატეგია, რომელსაც პროპაგანდა მიმართავდა. ის, რაც დაშვებული იყო 1920-იან წლებში, აკრძალული იყო 30-იანებში. ის რაც ახსოვდათ 40-იანებში, დავიწყებული და საბჭოთა 20-იან წლებში დამახინჯებული სახით გვახსოვდა 60-იანებში.

ქართული ისტორიოგრაფია მხოლოდ ახლა იწყებს საქართველოს დემოკრატიული რესპულიკის დროინდელი არქივების კომპლექსურ შესწავლას. ამდენად საბჭოთა პროპაგანდის კიდევ მრავალი შრე იქნება გადასარეცხი, სანამ მოვახერხებთ, ამ მასალების შედარებაზე დაყრდნობით, შეძლებისდაგვარად ობიექტურად და მრავალმხრივად გავიაზროთ დამოუკიდებლობის სამწლიანი ექსპერიმენტის რეალური შედეგები.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ მიმართული საბჭოთა პროპაგანდა შესწავლისათვის ფრიად საინტერესო და რთული მაგალითია. მას რამდენიმე მნიშვნელოვანი თემატური შრე აქვს, რასაც ემატება ის ტრანსფორმაცია, რომელიც დამოუკიდებელ საქართველოსთან საბჭოთა ოფიციოზის დამოკიდებულებამ დროის განმავლობაში განიცადა.

თემატურად, ერთი მხრივ, სახეზეა იდეოლოგიური ქიშპობა სოციალ-დემოკრატიის ორ, ერთმანეთთან სამკვდრო-სასიცოცხლოდ გადაკიდებულ ფლანგს შორის. მეორე მხრივ, არსებობს პოლიტიკური განზომილება – თუ 1921 წელს ბოლშევიკები ცდილობენ მოსახლეობა არ აიმხედრონ, 1924 წლის აჯანყენის ჩახშობის შემდეგ, უკვე ფეხმოკიდებული საბჭოთა მთავრობა რეპრესიებს აღარ ერიდება.

რაც ახლოს მივდივართ ჩვენს დროსთან, მით უფრო ექვემდებარება პირველი რესპუბლიკის წინააღმდეგ მიმართული პროპაგანდა საბჭოთა პოლიტიკურ დღის წესრიგს – ისინი, ვინც 20-იან წლებში „საბჭოთა საქართველოს განთავისუფლებისთვის მებრძოლი“ გმირები იყვნენ, 40-იანი წლებისთვის უკვე რეპრესირებული ნაციონალ-უკლონისტები არიან. ტოტალიტარული საბჭოეთის ერთ-ერთი მძიმე მემკვიდრეობა ისაა, რომ როცა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე ვსაუბრობთ ხშირად ვაწყდებით „გაყალბებული მეხსიერების“ პრობლემას. რაც უფრო ნაკლებია იმდროინდელი ამბების მოწმე ჩვენს გვერდით, მით უფრო ემყარება ჩვენი განსჯა იმ დოკუმენტებსა და, ხშირად, ლიტერატურასა და ფილმებს, რომელსაც თავად აჩნდათ ცენზურისა და პროპაგანდის დაღი. 90-იანი წლების ეროვნული მოძრაობის გამოღვიძებისას, ქართველი აქტივისტები, პოლიტიკოსები, მწერლები ზოგჯერ იმ მასალებს ეყრდნობოდნენ, რომლებიც გვიანდელ სსრკ-ში კი ითვლებოდა აკრძალულ მასალებად, ოღონდ 20-იან და 30-იან წლებში საბჭოთა ცენზურა ჰქონდათ გავლილი და მაშინდელი პროპაგანდის დაღს ატარებდნენ.

ამ სტატიების ციკლში მიმოვიხილავთ, თუ როგორ განვითარდა საბჭოთა პროპაგანდის მიდგომები და გზავნილები, როგორ მოახერხა პროპაგანდისტულმა მანქანამ დემოკრატიული რესპუბლიკის საქმიანობის ჯერ დემონიზება, შემდეგ ისტორიის დამახინჯება და ბოლოს, დავიწყებაც.

აქტი პირველი: „ჯალათი მენშევიკების ინკვიზიტორობა“

1921 წლის მარტის შუა რიცხვებში, გურიის მისადგომებთან საქართველოს და საბჭოთა რუსეთის ჯარებს შორის ბოლო საბრძოლო შეტაკება მოხდა. ამ დროს თბილისში, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის, დამფუძნებელი კრების სასახლეში ახლადშესულმა რევკომმა, დედაქალაქში დარჩენილი დამფუძნებელი კრების რამდენიმე დეპუტატი დაიბარა და დასავლეთ საქართველოში გადასულ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასთან მოლაპარაკებში შუამდგომლობა სთხოვა.

სასახლიდან გამოსული კრების დეპუტატი გერონტი ქიქოძე, თვითგამოცხადებული მთავრობის ახალი საინფორმაციო-პროპაგანდისტული პოლიტიკის პირველი ნაბიჯის მომსწრე გახდა:

გერონტი ქიქოძე: „…დავინახეთ, რომ დიდ ფიცარზე გამოფენილი იყო დასახიჩრებული გვამების ფოტოსურათები, იმ ძალმომრეობის ილუსტრაცია, რომელსაც მენშევიკების გვარდიელები და მილიციონერები კომუნისტებზე ახდენდნენ. ეს იყო აშკარა მოწოდება შურისძიებისაკენ.“

საქართველოს რევკომის თავმჯდომარე ფილიპე მახარაძე აქტიურად ავრცელებდა „ჯალათი მენშევიკების ინკვიზიტორობის“  გზავნილს, ხალხის დასათგუნად და წინა მთავრობის მხარდამჭერის სურვილის შესაფერხებლად. ამ საქმეში პარტიული ამხანაგები და პრესა აქტიურად ჩაერთვნენ.

 1921 წლის 11 აპრილს „განთავისუფლებულ“ ქუთაისში ჩასულ მახარაძეს, ქუთაისის რევკომის თავმჯდომარემ დავით ლორთქიფანიძემ და ადგილობრივმა ბოლშევიკებმა „მენშევიკების მიერ ნაწამები და დახოცილი“ ცნობილი ბოლშევიკი ტერორისტის პავლე მარდალეიშვილის და საბჭოთა რუსეთის დაზვერვის აგენტის პოლკოვნიკ ნიკოლოზ ივანოვის დამწვარი გვამების ფოტოსურათები უჩვენეს:

 „მეთორმეტე და მეთექვსმეტე საუკუნის ინკვიზიცია ამასთან ხომ აჩრდილია, სუსტი აჩრდილი! – სთქვა ბოღმით აღვსილმა ამხ. ფილიპემ ნელი ხმით“

გაზეთი “კომუნისტი”

მახარაძემ ამხანაგებს უთხრა, რომ ასეთი მასალის „დახურულ კარებში“ დატოვება შეუძლებელი იყო და განკარგულება გასცა ფოტოები გაედიდებინათ და ქუჩებში გამოეკიდათ. ასეც მოხდა.

„ივანოვ-მარდალეიშვილის საქმე“ საოკუპაციო ხელისუფლების პირველი და მძლავრი პროპაგანდისტული აქცია იყო, რომლის უკანაც რეალურად დამოუკიდებელი საქართველოს და საბჭოთა რუსეთის სპეცსამსახურების მძიმე და დაუნდობელი ბრძოლის ეპიზოდი იდგა, თუმცა ქართველი ბოლშევიკები უარყოფდნენ ამას და დაღუპულებს „უდანაშაულო მსხვერპლად“ წარმოაჩენდნენ, რომლებიც წინა ხელისუფლების სისასტიკეს მხოლოდ პოლიტიკური ნიშნით ემსხვერპლნენ.

აქტი მეორე: „თავისუფლად სუნთქვის“ ხანაში

„სამი წლის ბორკილების ტარების შემდეგ, საქართველოს მუშები და გლეხები განთავისუფლდა მოღალატე მენშევიკების ტირანიიდან. 25 თებერვალს საქართველოს დედა ქალაქში აფრიალდა წითელი დროშა. 25 თებერვალს დიდიხნის დატანჯულმა და ყოველ მხრივ შევიწროებულმა მუშებმა პირველად თავისუფლად ამოისუნთქეს.“

„კომუნისტი“ 1921 წლის 4 მარტი

25 თებერვალს თბილისში წითელი არმიის შემოსვლის კვადაკვალ, რუსეთის სამოქალაქო ომის გამოცდილების გათვალისწინებით მოსახლეობა საშინელ შურისძიებას ელოდა, თუმცა ყველას გასაკვირად, ასე არ მომხდარა. საქართველოს რევკომმა თბილისში შემოსვლისთანავე აქტიურად დაიწყო მოსახლეობასთან და ინტელიგენციასთან მუშაობა.

თბილისში წითელი არმიის შემოსვლის შემდეგ რამდენიმე დღე მოსახლეობის დიდი ნაწილი შიშით ელოდა დარბევას, მაგრამ რადგან ეს არ მოხდა, მალე „ცხოვრება ძველებურ კალაპოტს დაუბრუნდა.“

დეკანოზი ნიკიტა თალაქვაძე, “მოქალაქე მღვდლის დღიურიდან”

ამ ხანმოკლე, რბილ პოლიტიკას თავისი მიზეზები ჰქონდა:

1921 წლის მარტში, როდესაც მოსკოვიდან ვლადიმერ ლენინის რჩევა-დარიგებებით დატვირთული, საქართველოს რევკომის თავმჯდომარე ფილიპე მახარაძე თბილისში ჩამოვიდა, საქართველოს „გასაბჭოება“ უკვე დასასრულს უახლოვდებოდა. ლენინის ინსტრუქციები საქართველოს პირველი ბოლშევიკისადმი ფრთხილი და მოზომილი კურსის გატარებას მოიაზრებდა – ქართველი ბოლშევიკები „წვრილბურჟუაზიულ“ სამშობლოს სადაც „მენშევიკური ნაციონალიზმი“ ძლიერი იყო, საწყის ეტაპზე ფრთხილად უნდა მოჰკიდებოდნენ, კომპრომისების უნარი უნდა ეჩვენებინათ და 1917-1920 წლებში რუსეთში გამოცდილ „სამხედრო კომუნიზმის“ გამოყენების ცდუნებას არ აჰყოლოდნენ.

აპრილის დასაწყისიდან, მახარაძემ დიდ ქალაქებში და საწარმოო ცენტრებში „ლენინის დანაბარების“ შესასრულებლად, პროპაგანდისტული მოგზაურობა წამოიწყო, რისი მიზანიც მოსახლეობისთვის „ხელისუფლების ცვლილებით“ და „მოძმე საბჭოთა რუსეთთან“ ურთიერთობების დალაგებით საყოველთაო მშვიდობის და ბედნიერი მომავლის უზრუნველყოფის დაპირება იყო. პარალელურად კი სხვა „საჩვენებელი აქციებიც“ ხორციელდებოდა, რომელთა მიზანიც გავლენიანი ადამიანების შემორიგება იყო.

1921 წლის 1 მარტს, იმ დროისთვის ირანში მყოფი ცნობილი ქართველი მეწარმის – აკაკი ხოშტარიას სახლში (მაჩაბლის #13, დავით სარაჯიშვილს ყოფილი სახლი) შედგა ქართველ ხელოვანთა კრება.

პოეტმა პაოლო იაშვილმა კრებას განუცხადა: „საქართველოს რევკომს გადაწყვეტილი აქვს ხოშტარიას სახლი მთელი ინვენტარით გადასცეს საქართველოს მწერალთა კავშირს“.

კრებამ ამ საკითხზე სამუშაოდ აირჩია 5 კაცისგან შემდგარი კომისია რომელშიც, მწერალთა კავშირის თავმჯდომარე – კოტე მაყაშვილი, პოეტი პაოლო იაშვილი, კომპოზიტორი ზაქარია ფალიაშვილი, მხატვარი მოსე თოიძე და რეჟისორი კონსტანტინე ანდრონიკაშვილი შევიდნენ. დელეგაცია რევკომს შეხვდა და მალევე, მწერალთა კავშირმა მდიდრული საჩუქარი მიიღო.

4 მარტს, როდესაც სოხუმთან და ოსიაურთან ქართულ შეიარაღებულ ძალებს და წითელ არმიას შორის მორიგი მასშტაბური ბრძოლა დაიწყო, საოკუპაციო ხელისუფლების ბრძანებით თბილისისთვის ბრძოლაში დაღუპული ქართველი მებრძოლების და წითელარმიელების 42 ცხედარი ერთად დაკრძალეს ალექსანდრეს ბაღში და მიხეილის საავადმყოფოდან მათი გამოსვენება საჩვენებელ დემონსტრაციად აქციეს, სადაც სიტყვით გამომსვლელი ქართველი ბოლშევიკები, წითელი არმიის მეთაურები და გამოფენილი ტრანსფარანტები მოსახლეობას ამცნობდნენ, რომ ორივე მხრიდან დაღუპულები – „მენშევიზმის უკანასკნელი მსხვერპლი“ იყვნენ და ამიერიდან „უკეთესი და ბედნიერი მომავლის“ შენება იწყებოდა.

ოფიციალური პროპაგანდა საქართველოს საზოგადოებას და გარესამყაროს დაჟინებით უმტკიცებდა, რომ საქართველოში მხოლოდ პოლიტიკური ხელისუფლება შეიცვალა, „გადატრიალება მოხდა“ და ქვეყანა კვლავ დამოუკიდებელი იყო.

ინტელიგენციის ნაწილი შეეცადა ფეხი აეწყო ამ ტენდენციისათვის და კომპრომისისთვის მზადყოფნის დემონსტრირება მოეხდინა. ამგვარ ტრიბუნად, გაზეთი „სოციალისტ-ფედერალისტი“ იქცა,  რომელიც 1921 წლის 27 თებერვლიდან, ზაფხულამდე გამოდიოდა საბჭოთა ხელისუფლების ნებართვით. მისი გამომცემლები, საქართველოს დამფუძნებელი კრების ყოფილი წევრები – შალვა ნუცუბიძე და თედო ღლონტი – წითელი არმიის თბილისში შემოსვლის პირველსავე დღეებში საოკუპაციო ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის გზას დაადგნენ.

ამ გაზეთის ფურცლებზე, 5 მაისის ნომერში, სათაურით – „კომუნისტების ფიცი“, ცნობილი ლიტერატორი და ფოლკლორისტი ვახტანგ კოტეტიშვილი წერდა:

ამავე კამპანიის ფარგლებში, 1921 წელს, საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების 3  წლის თავი – 26 მაისი, საბჭოთა ხელისუფლებამ, თბილისში ოფიციალურად აღნიშნა, აღლუმი და დემონსტრაცია მოაწყო და „საქართველოს დამოუკიდებლობის დაცვის“ პირობაც დადო. ამ აქციას, თბილისში მოსახლეობის უმრავლესობამ ბოიკოტით უპასუხა და ქუჩაში არ გავიდა, რეგიონებში კი საპროტესტო დემონსტრაციებიც გაიმართა, რომელიც ჩეკისტებმა და წითელი არმიის რაზმებმა იარაღის გამოყენებით დაშალეს და დემონსტრანტები დაჭრეს, რამდენიმე მოკლეს და მასობრივი დაპატიმრებები მოაწყვეს.

26 მაისის მოვლენებმა რეგიონებში ფაქტობრივად დაასრულა საოკუპაციო რეჟიმის რბილი პოლიტიკის მთავარი ეტაპი. მიდგომა უფრო მკაცრი და ხისტი გახდა.

თუკი თებერვალიდან აპრილამდე ბოლშევიკური ხელისუფლება, ამნისტიის ერთგულად აჩვენებდა თავს და მხოლოდ დემოკრატიული რესპუბლიკის არმიის, გვარდიის და უშიშროების ჩინოსნების სდევნიდა, მაისის დამდეგისათვის საოკუპაციო რეჟიმმა უკვე პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეთა პირველი მასობრივი დაპატიმრებები წამოიწყო. 1921 წლის ზაფხულში, უკანასკნელი ოპოზიციური გაზეთები: „სოციალისტ-ფედერალისტი“ და „ახალი სხივი“ – მიუხედავად „საბჭოთა პლატფორმაზე“ გადასვლისა – საბოლოოდ დახურა.

მომდევნო, 1922 წელის დასაწყისში 26 მაისის აღნიშნვნა აიკრძალა და „საქართველოს ჭეშმარიტი დამოუკიდებლობის“ დღედ 25 თებერვალი გამოცხადდა. 1922 წელსვე დასრულდა საუბარი „საბჭოთა საქართველოს დამოუკიდებლობაზე“. „საბჭოთა საქართველოს სოციალისტური რესპუბლიკა“ ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტური ფედერაციის ნაწილი გახდა. 1922 წლის 30 დეკემბერს კი საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირში (სსრკ) სწორედ ამიერკავკასიის ფედერაცია შევიდა დამფუძნებელ წევრად. საქართველოს – თუნდაც საბჭოთა რესპუბლიკის სახით – ხსენებაც კი მოიშალა.

---

ამ საკითზე მოკლე ვიდეოც შევქმენით და აქვე გთავაზობთ:

---

ამ სტატიისა და ფილმის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის მხარდაჭერის შედეგად, ამერიკის  შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის (EWMI) ACCESS-ის პროექტის ფარგლებში. ფილმის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ გამოხატავდეს EWMI-ს, USAID-ის ან/და ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის შეხედულებებს.